روش های تشخیص سفال عتیقه
در طول تاریخ، سفال ها نه تنها بازتابی از سبک زندگی، باورها و فناوری افراد در دوران باستان بوده است، بلکه از مهم ترین ابزار های پژوهش در باستان شناسی و دفینه یابی به شمار می روند. از همین رو، روش های تشخیص سفال عتیقه در حوزه هایی مانند دفینه یابی، باستان شناسی، جمع آوری اشیاء تاریخی و حتی مطالعات دانشگاهی از اهمیت بالایی برخوردار است ابزاری مانند فلزیاب ام 55 بی در کنار دانش میدانی می تواند به درک بهتر محیط باستانی کمک کند.
اما سوال اصلی این است که چگونه می توان روش های تشخیص سفال عتیقه را شناخت؟ آیا هر سفالی که در خاک یافت می شود با ارزش و عتیقه است؟ چه مشخصه هایی در ظاهر آن ها وجود دارد.
روش های تشخیص سفال عتیقه
شناسایی سفال های عتیقه از میان نمونه های جعلی یا امروزی، یکی از بخش های حساس در باستان شناسی و بازار عتیقه جات است. این کار هم به تجربه میدانی و هم به شناخت خصوصیات فنی سفالینه‌های تاریخی نیاز دارد. در ادامه با مهم‌ترین روش های تشخیص سفال عتیقه آشنا می‌شویم.
بررسی جنس و ترکیب خاک سفال
یکی از مؤثرترین روش ها، بررسی جنس و دانه بندی خاک سفال است. سفال های قدیمی معمولاً از خاک رس خالص‌تر و دانه های معدنی درشت تر ساخته می شدند. اگر به سطح مقطع سفال نگاه کنید، وجود ذرات درشت و ناهمگون و عدم یکنواختی در ترکیب آن می تواند نشانه‌ای از قدمت واقعی باشد. در مقابل، سفال های جدید اغلب ترکیبی یکنواخت و یکدست دارند.
بررسی رنگ و لعاب
رنگ و لعاب در کوزه های سفالی عتیقه از رنگ دانه‌های طبیعی مانند خاک سرخ، اکسید آهن و مس به دست می‌آمد. این رنگ ها در گذر زمان اکسید می شوند و کمی مات یا کدر به نظر می‌رسند.
در عین حال، لعاب سفال های قدیمی معمولاً دارای ترک های ریز (Craquelure) است. این ترک‌ها به مرور زمان بر اثر انقباض و انبساط لعاب و بدنه سفال ایجاد شده‌اند و با دست کشیدن روی لعاب، قابل لمس هستند.
تست صدا
یکی از روش های قدیمی اما کاربردی، تست صدای سفال است. زمانی که به آرامی به سفال ضربه می‌زنید:
اگر صدا خفه و مات باشد، معمولاً نشان از قدمت بالای سفال دارد.
اگر صدای زنگ دار و شفاف بدهد، به احتمال زیاد سفال جدید و با ترکیبات صنعتی است.
بررسی آثار فرسودگی و رسوبات
سفال های قدیمی که سال ها در خاک مدفون بوده‌اند، معمولاً دچار رسوبات معدنی، لکه های آهکی و زنگار می شوند. این آثار در لبه ها و نقاط تماس با خاک بیشتر دیده می‌شود. همچنین وجود ترک های طبیعی و فرسایش لبه ها از نشانه های اصالت سفال است.
استفاده از آزمایش های علمی
در موارد حساس و ارزشمند، تشخیص اصالت سفال نیازمند آزمایش‌های تخصصی در آزمایشگاه‌های باستان‌شناسی است:
ترمولومینسانس (TL): تعیین زمان آخرین بار پخت سفال در کوره.
کربن ۱۴: در سفال‌هایی که مواد آلی یا لعاب‌های آلی دارند.
این روش‌ها با دقت بسیار بالا، قدمت سفال را تخمین می‌زنند.
مقایسه با نمونه های موزه‌ای و حفاری شده
یکی از راهکارهای مؤثر در تشخیص سفال عتیقه، مقایسه نمونه مورد نظر با سفالینه های موجود در موزه‌ها و مجموعه‌های معتبر باستان شناسی است. بررسی نقوش، جنس، لعاب و فرم ساخت در کنار تاریخ‌گذاری شناخته شده‌ی آثار موزه‌ای، میتواند کمک بزرگی در شناسایی اصالت یک شیء سفالی باشد.
همچنین بخوانید : رنگ خاک اطراف گنج و دفینه
ارزش سفال های قدیمی
در کنار بررسی روش های تشخیص سفال عتیقه، درک عوامل مؤثر بر ارزش گذاری این آثار نیز ضروری است. ارزش سفال های قدیمی به عوامل مختلفی وابسته است و نمی توان آن را صرفاً بر اساس ظاهر یا قدمت ظاهری سنجید.قدمت تاریخی، مانند تعلق داشتن به دوره هایی همچون هخامنشی، اشکانی یا ساسانی، نقس مهمی در تعیین ارزش سفال دارد.
همچنین کمیاب بودن طرح یا سکل خاص سفال، کیفیت ساخت، سلامت فیزیکی و محل کشف آن در افزایش ارزش سفال مؤثر است. نقش هاس سنتی، تزئینات خاص یا کابرد آیینی نیز می توانند ارزش های هنری و فرهنگی سفال را بالا ببرند.
رنگ سفال قدیمی و معنای آن
در فرآیند روش های تشخیص سفال عتیقه، رنگ سفال یکی از نشانه های مهم و کاربردی است که میتواند اطلاعاتی درباره ی روش ساخت، دوره ی تاریخی و سطح پیشرفت تمدن سازنده ارائه دهد.
کاوشگران حرفه ای در دفینه یابی با تحلیل رنگ سفال ها می توانند قدمت تقریبی محل و احتمال وجود آثار ارزشمند در آن منطقه را تخمین بزنند. رنگ سفال می تواند نشانه ای بسیار مهم در روش های تشخیص سفال عتیقه، قدمت، نوع پخت و حتی کاربری آن باشد:
رنگ نخودی یا بژ
این رنگ معمولاً در سفال های خام و ساده ای دیده می شود که در دمایی پایین و بدون لعاب یا با لعاب بسیار ابتدایی پخته شده اند. رنگ نخودی نشانه ای از سفال سازی در دوره های اولیه تمدن است، زمانی که هنوز فناوری پیشرفته تری برای کوره های حرارتی و لعاب کاری وجود نداشت.
این نوع سفال ها اغلب با دست ساخته شده اند و دارای بافتی زبر است. در کاوش های میدانی، تشخیص سفال خام در کنار استفاده از فلزیاب تروپیک برای بررسی لایه های اطراف، دید بهتری ایجاد می کند.
در دفینه یابی یافتن سفال های نخودی می تواند نشانگر محیط های مسکونی قدیمی یا محل دفن اجساد در دوره های قدیم باشد. این رتگ همچنین می تواند نقطه ی شروعی برای جستجو آثار عمیق تر و ارزشمند باشد
سفال قرمز یا نارنجی
سفال هایی با رنگ قرمز، آجری یا نارنجی یکی از شایع ترین انواع سفال های قدیمی هستند که در بسیاری از محوطه های باستانی ایران یافت می شوند. این رنگ معمولاً بر اثر وجود اکسید آهن در ترکیب خاک سفال و پخت در دمای نسبتاً بالا در کوره های سنتی بوجود می آید.
این نوع سفال ها از لحاظ فنی نسبت به سفال های نخودی یا خام، پیشرفته تر و مقاوم تر هستند و اغلب با چرخ سفالگری ساخته شده اند. یافتن این نوع سفال ها می تواند نشانه ای از محل زندگی، تدفین یا فعالیت های فرهنگی و اقتصادی باشد مخصوصاً زمانی که با استفاده از فلزیاب فالک در اطراف آن علائم فلزی شناسایی شود.
رنگ خاکستری یا تیره
سفال هایی با رنگ خاکستری، دودی یا تیره معمولاً در اثر پخت در شرایط کم اکسیژن یا در کوره های بسته به وجود می آید. در این فرایند به جای اکسید شدن کامل مواد معدنی موجود در خاک، واکنش های ناقص شیمیایی باعث ایجاد رنگ های تیره در بدنه ی سفال می شود. این نوع سفال ها اغلب دارای ساختاری فشرده تر و مقاوم تر هستند.
در روش های تشخیص سفال عتیقه در دفینه یابی وجود چنین سفالی می تواند نشانگر زیستگاه های کهن با سطح فناوری پیشرفته تر یا مکان های آیینی و تدفین باشد. برای کاوشگران کشف سفال تیره می تواند هشداری برای دقت بیشتر در بررسی لایه های پایین تر خاک یا یا اطراف محل کشف باشد، زیرا احتمال وجود قبر، اشیاء فلزی یا سفال های ارزشمند لعاب دار در نزدیکی آن است.
همچنین بخوانید : کوزه سفالی در دفینه و گنج یابی نماد چیست
سفال لعاب دار با رنگ آبی، سبز یا فیروزه ای
یکی از زیباترین و چشم نوازترین سفال های قدیمی، سفال های لعاب دار با رنگ های آبی، سبز و فیروزه ای هستند. این رنگ ها حاصل ترکیب مواد معدنی مانند مس، کبالت و قلع با لعاب شیشه ای هستند که در دمای بالا پخته می شدند و ظاهری درخشان و شفاف به سفال می بخشیدند.
در دفینه یاابی یافتن سفال های لعاب دار آبی یا سبز می تواند نشانه ای مهم از وجود سازه های مسکونی یا مذهبی با ارزش مانند خانه های اشرافی، آرامگاه ها یا بقایای مدارس قدیمی باشد. همچنین در بسیاری از موارد، این نوع سفال ها در نزدیکی قبر ها یا مکان هایی که دارای اشیاء فلزی و تزئینی با ارزش هستند، کشف می شوند. ابزارهایی مانند فلزیاب اکوناکس 800 در شناسایی این اشیاء فلزی نقش مهمی ایفا می کنند.
همچنین بخوانید : نشانه های گنج در خانه های قدیمی و روستایی
انواع سفال های باستانی
در فرآیند روش های تشخیص سفال عتیقه، رنگ سفال، همراه با جنس و بافت، می تواند به طور تقریبی دوره تاریخی آن را مشخص کند و راهنمای مهمی در روش های تشخیص سفال عتیقه باشد و هر یک، نقش بسیار مهمی در شناسایی اصالت و قدمت سفال ها دارد.
سفال در دوره هخامنشی
سفال های مربوط به دوره هخامنشی معمولاً ساده و فاقل لعاب هستند و از خاک هایی با کیفیت بالا ساخته شده اند. رنگ این سفال ها اغلب به صورت خاکی، مخودی یا قرمز روشن دیده می شود و ضخامت آن ها نسبتاً بالا است، که نشان دهنده ی استحکام و دوام در ساخت آنها است.
در بیشتر نمونه ها، سطح بیرونی کاملاً ساده است و از نقش و نگار خبری نیست اما گاهی اوقات می توان خطوط هندسی ابتدایی و بسیار ساده ای را مشاهده کرد در صورت یافتن این نوع سفال، استفاده از فلزیاب ماسی در اطراف محل کشف می تواند به شناسایی اشیای پنهان کمک کند.
سفال دوره ساسانی در دفینه یابی
سفال های دوره ساسانی نسبت به دوره های پیشین، ساختار ضخیم تری دارند و در برخی نمونه ها، پوششی از لعاب نازک روی سطح آنها دیده می شود. رنگ این سفال ها معمولاً نخودی، خاکستری یا ترکیبی از هر دو است و بافتی متراکم دارند که نشان از مهارت بالای سفال گران آن دوره دارد.
برخلاف سفال های ساده تر دوره های قبل، در سفال های دوره ساسانی نقش های متنوع تری به استفاده شده است. از این طرح ها میتوان به طرح های گیاهان، حیوانی و اسطوره ای که گاهی مفاهیم آیینی یا فرهنگی خاصی را منتقل می کنند، دیده می شود. دفینه یابان حرفه ای معمولاً این سفال ها را نشانه ای از محل های ارزشمند می دانند و با کمک اسکنر ادونس پرو به بررسی بیشتر منطقه می پردازند.
سفال دوره اسلامی در دفینه یابی
در میان روش های تشخیص سفال عتیقه، بررسی دوره تاریخی ساخت نیز اهمیت دارد. سفال های دوره اسلامی از تنوع بالایی در شکل، رنگ و تزئینات برخوردار هستند و نسبت به دوره های پیشین از ظرافت و زیبایی بیشتری برخوردار هستند. بسیاری از این سفال ها لعاب دار هستند و در رنگ های متنوعی مانند سبز، آبی، فیروزه ای و سفید دیده می شوند. لعاب کاری در این دوره به اوج خود میرسد و باعث حفظ بهتر سفال در برابر رطوبت و گذر زمان می شود.
نقش به کار رفته روی این سفال ها شامل آیات قرآنی، خطوط کوفی و طرح های هندسی منظم است که اغلب با دقت و مهارت بالا اجرا شده اند. سفال های این دوره در دفینه یابی به ویژه در مناطق شهری و مذهبی قدیمی بسیار رایج و ارزشمند هستند.
سفال دوره ایلخانی و تیموری در دفینه یابی
سفال های دوره ایلخانی و تیموری از نظر هنری در اوج ظرافت و تنوع قرار دارند. این سفال ها با کیفیت ساخت بالا، لعاب های شفاف و رنگ های زندده مانند آبی، فیروزه ای، قهوه ای و سفید نمایی چشم نواز دارند.
در این دوره، تکنیک نقاشی روی سفایل رایج شد و آثار زیادی با صفحه های مینیاتوری، داستان های حماسی، شکار و چهره های انساسی یا حیوانی تزئین شدند. این نوع سفال ها به ویژه در مناطق فرهنگی مهم مانند نیشابور، سلطانیه و سمرقند یافت می شوند و روش های تشخیص سفال عتیقه در دفینه یابی نشانه ای حضور تمدن شهری و ارزش هنری بالا هستند. استفاده از دستگاه هایی مانند فلزیاب آنفیبیو در این مناطق می تواند شواهد ارزشمندتری را آشکار سازد.
جمع بندی
شناخت درست سفال های قدیمی نه تنها به علاقه مندان دفینه یابی و کلکسیونرها کمک می کند، بلکه برای پژوهشگران و دانشجویان رشته باستان شناسی نیز یک مهارت ضروری است.
با رعایت اصول و نکات مطرح شده در این مقاله، میتوان درک عمیق تری از روش های تشخیص سفال عتیقه بدست آورد و از خطاهای رایج در تشخیص آثار تقلبی جلوگیری کرد. امیدواریم این راهنما بتواند دیدی دقیق تر و عمیق تر نسبت به دنیای پیچیده و جذاب رروش های تشخیص سفال عتیقه به شما ارائه دهد.
برای نوشتن دیدگاه باید وارد بشوید.